Rys historyczny

Miasto założone w 1326 r. w dolinie Łyny początek wzięło od drewnianej warowni wzniesionej w 1240 r., w miejscu staropruskiego grodziska w krainie Barcji. „Barte” w języku staroniemieckim i staropolskie słowo „barta” – oznacza topór. Najprawdopodobniej to zdecydowało, że właśnie topór był elementem różnych wersji herbu miasta. Współczesny herb i flaga w czarno-białych barwach bezpośrednio nawiązują do symboliki heraldyczno-weksylologicznej średniowiecznych Bartoszyc.

Od 1230 roku, na ziemiach wokół dzisiejszych Bartoszyc, mieszkali Prusowie i władali nimi. Próby nawracania Prusów na chrześcijaństwo (Św. Wojciech – 997 r., Św. Brunon – 1009 r.) nie powiodły się i dopiero Konrad Mazowiecki, w 1230 roku dokonał tego, sprowadzając na pruskie pogranicze Niemiecki Zakon Szpitalny im. Najświętszej Marii Panny, który zobowiązał się zwalczać niewiernych i krzewić wiarę chrześcijańską. Zakon ten przeszedł do historii pod mianem Krzyżaków.

Historia miasta Bartoszyce, jako jednostki administracyjnej, ściśle wiąże się z bytnością Zakonu na tych ziemiach. Pierwotny akt elekcyjny, nadany przez Komtura Bałgii Ditricha von Altenburga, lokalizował miasto, na lewym brzegu Łyny, w pobliżu zamku krzyżackiego.

Między pierwszą a drugą lokacją miasta, upłynęło zaledwie 6 lat, bowiem już 17 lutego 1332 r. Wielki Mistrz Luder z Brunszwiku, nadał miano osadzie na prawym brzegu, nazwę Bartenstein (kamień, skała, w przenośni gród warowny w Barcji) skazując w ten sposób na zapomnienie pierwotną nazwę osady, położonej na lewym brzegu Łyny, która brzmiała malowniczo „Rosenthal” (Dolina Róż). Nazwa Rosenthal została zapomniana, mimo, że funkcjonowała już od roku 1240, kiedy to został zbudowany na miejscu staropruskiego grodziska zamek krzyżacki.

Założycielami miasta byli prawdopodobnie osadnicy, pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, ale w ciągu wieków, Zakon osadzał również ludność, pochodzącą z Mazowsza, która swoim osadom nadawała polskie nazwy: Borki, Czyprki, Korytki, Polski Dwór (Polno), itp. Spolszczona też została niemiecka nazwa Bartenstein.

W Średniowieczu i w okresie Reformacji funkcjonowały nazwy Bartoszyce i Barsztyn, by ostatecznie w naszych czasach pozostać przy nazwie Bartoszyce.

Miasto, u swego zarania, było otoczone, tak jak wszystkie średniowieczne miasta, murami, lecz nie było ono w swym wnętrzu zbyt pojemne i wkrótce, wokół murów, powstały przedmieścia, narażone na plądrowanie i zniszczenia. Po bitwie grunwaldzkiej, w 1411 r. dla większego bezpieczeństwa, podwyższono mury, za którymi mogli się chować, w razie niebezpieczeństwa mieszkańcy przedmurza.

Ludność miasta i okolic nie mogła się pogodzić z rygorami narzuconymi przez Zakon. Z tego powodu, w 1440 r. Bartoszyce przystąpiły do Związku Pruskiego, z którego wycofały się po sześciu latach.

Rada Miejska podzieliła się na zwolenników Zakonu i Polski, potem ostatecznie zwyciężyli zwolennicy przyłączenia do Królestwa Polskiego. Dążenia do łączności z Polską, zostały opłacone krwią, gdyż w lutym 1454 r. doszło do zburzenia zamku i powstania oraz początku wojny trzynastoletniej prowadzonej przez Kazimierza Jagiellończyka z Zakonem, a zakończonej dopiero pokojem toruńskim w 1466 r. Wojna trzynastoletnia, na dobre odcięła miasto od łączności z Polską. 30 listopada 1460 roku, po długotrwałych i ciężkich walkach, miasto skapitulowało i poddało się Zakonowi.

Zburzonego zamku nigdy nie odbudowano w pierwotnej postaci i wiele wieków potem trwał on, jako ruina, będąca własnością książąt pruskich. Mimo podpisania kapitulacji, Bartoszyce szybko nie dźwignęły się ze zniszczeń. Panował głód i choroby. Po zawarciu pokoju, walki z Zakonem zakończyły się, jednak napięcie utrzymywało się nadal i w 1519 roku znów doszło do wojny, którą zaprzestano w 1521 roku.

W okresie Reformacji wybuchły bunty chłopskie, które objęły obszar między Bartoszycami i Sępopolem. Kres tym walkom położył dopiero Hołd Pruski w 1525 roku. Przyłączenie do Polski (jako lenno), dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych. Założona w 1337 roku szkoła stała na takim poziomie, że ukończenie jej dawało prawo wstępu na wyższe uczelnie, co zaowocowało tym, że pobliska, królewiecka Albertina miała wielu bartoszyczan jako swoich absolwentów, którzy osiągali niekiedy szczyty kariery naukowej. Takim przykładem może być Krzysztof Hartkoch (1644-1687), autor dzieł: „Respublika Polonica”, „Alt und Neus Preussen”, „Preussischen Kirchenhistoria”, które stanowią niewyczerpane źródło wiedzy o historii Prus XIII-XVI wieku.

W 1432 roku liczba mieszkańców wynosiła 1500, w sto lat później jest już 4000, z tego do szkoły zapisanych było 200 uczniów.

Świadectwem znaczenia miasta niech będzie fakt, że w 1661 r. w Bartoszycach obradował Sejm Pruski.

Mimo tak dużego rozwoju gospodarczego, ludność trapiły zarazy i epidemie, nie obce całej ówczesnej Europie. Bartoszyce należały do miast, które wybudowały sobie ujęcia czystej wody, bowiem już w XIV wieku założono wydajny system wodociągowy. Cztery studnie miejskie zasilano poprzez dębowe rurociągi, które dostarczały wodę na tzw. Młyn Górny, położony za Bramą Młyńską. Dzięki temu, wielkie zarazy wyrządzały miastu mniejsze szkody niż gdzie indziej, gdyż np. w latach 1708-1710, na skutek dżumy wymarła jedna trzecia całej ludności Prus Książęcych, to w Bartoszycach śmiertelność okazała się tylko trochę wyższa od przeciętnej z lat poprzedzających epidemię, podczas gdy np. w nieodległym Sępopolu, w ciągu dwóch lat, wymarła połowa mieszkańców. Bartoszyce miały szczęście do świetnych lekarzy, nie licząc tzw. cyrulików. W okresie rozkwitu gospodarczego, w mieście funkcjonowały dwie apteki oraz pracowało dwóch lekarzy. W drugiej połowie XVII wieku, jako lekarz, zasłynął Jan Gottsched (1668-1704), który po studiach w Holandii, Włoszech i Niemczech osiadł w roku 1691 w Bartoszycach i tu prowadził praktykę lekarską opartą o ziołolecznictwo. W 1694 roku Jan Gottsched został powołany na katedrę Uniwersytetu Królewieckiego, a potem został członkiem Akademii Nauk w Berlinie.

Natomiast w XVIII wieku znanym medykiem był Bernard Perkhun, bartoszyczanin, który po karierze naukowej na Uniwersytecie w Halle, wrócił do Bartoszyc i tu ordynował, aż do swej śmierci w 1768 r. Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. Dla Królestwa Pruskiego, dawne Prusy Książęce, były peryferyjną dzielnicą, źródłem podatków i żołnierzy. Wojny napoleońskie pogłębiły niekorzystne zjawiska, przynosząc głód i zarazę. Substancja miejska nie konserwowana popadała w ruinę. Burza zniszczyła ratusz miejski, pożar spowodował unicestwienie zabudowy miasta w rejonie ulic Szewców i Kowali aż do Bramy Lidzbarskiej, co wydłużyło rynek, wykształcając z niego wydłużony prostokąt (1850r.). Z wielką szkodą dla architektury miasta stało się obrócenie w ruinę Bramy Królewieckiej i Młyńskiej oraz kościołów św. Katarzyny i św. Jerzego. Na przełomie XIX i XX wieku, miasto otrzymało wodociągi i gazownię, dzięki temu w 1902 roku, siedzibę powiatu przeniesiono z Fryndlandu do Bartoszyc. Siedzibą powiatu stał się nowy gmach, zbudowany na ruinach dawnego zamku krzyżackiego. W 1865 roku, dzięki Zakonowi Joanitów, zbudowano nowoczesny szpital, na przełomie XIX i XX wieku szpital przejęły władze miejskie, a w 1929 roku obiekt rozbudowano i unowocześniono.

W niedziele i święta, życie towarzyskie skupiało się w Parku Elizabeth, u podnóża Starosława (Góra Zamkowa), gdzie znajdowały się obiekty sportowe, stawek w kształcie serca oraz ciąg spacerowy wzdłuż Łyny, obok stadionu sportowego, prowadzący aż do mostku na Łynie, który znajdował się na wysokości lasu miejskiego. W lesie funkcjonowała leśna kawiarnia, gdzie można było uczestniczyć w festynie lub odpocząć po męczącym, długotrwałym spacerze. Te piękne spacerowe trakty już nie istnieją i pozostają tylko we wspomnieniach dawnych mieszkańców.

Bartoszyce w 1933 roku liczyło 8717 mieszkańców, natomiast w roku 1939 liczyło 11268, a wraz z wojskiem 12912. Obecnie liczba mieszkańców wynosi ok. 29 tys.